در آخرین روزهای زمامداری نخست وزیری آقای حسین علا لایحه تشکیل ساواک به تصویب مجلس رسید پس از تصویب هیأت دولت در سال ۱۳۳۵، معاونان سازمان اطلاعات و امنیت به نامهای تیمسار سرلشگر حسن پاکروان و سرتیپ حسن علوی کیا رئیس و معاون اداره دوم ستاد ارتش یعنی رکن ۲ برای راه اندازی ساواک در فرماندار نظامی تهران به فرماندهی تیمسار سرلشگر تیمور بختیار مشغول به کار شدند.
ریاست ساواک به عهده تیمسار سرلشگر تیمور بختیار فرماندار نظامی ایران و فرمانده لشکر ۲ زرهی مرکز واگذار شد برابر قانون مصوبه تشکیل ساواک، رئیس ساواک، پست معاونت نخست وزیر را عهده دار میشد بنابراین تیمسار سرلشگر تیمور بختیار به عنوان معاون نخست وزیر ریاست ساواک را عهده دار شد.
با کوشش زنده یاد تیمسار سرلشگر حسن پاکروان و زنده یاد تیمسار سرتیپ حسن علوی کیا که هر دو افسر اطلاعاتی بودند در روز ۱۹ آبان ماه ۱۳۳۵، مقدمات تاسیس ساواک فراهم شد و محل آن به نام اداره مرکزی ساواک در خیابان ایرانشهر شمالی استقرار یافت.
بودجه ساواک جزو بودجه محرمانه نخست وزیری بود.
در ۱۰ بهمن ۱۳۳۵ ، لایحه مصوبه مجلس شورای ملی به تصویب مجلس سنا رسید و مجلس شورای ملی در روز ۲۳ اسفندماه ۱۳۳۵ تشکیل ساواک را تصویب و به دولت وقت اعلام کرد.
موادی که در قانون تشکیل ساواک گنجانده شده بود عبارت بودند از:
۱- حفظ امنیت کشور و جلوگیری از هرگونه توطئه ای که مضر به امنیت کشور و مصالح عمومی باشد.
۲- تعقیب اعمالی که متضمن جاسوسی و عملیاتی که بر ضد استقلال و تمامیت ارضی کشور تشخیص داده شود.
این قانون از لحاظ قانونی و حقوق انسانی معتدل تر از قانون اجتماعی مصوبه دکتر محمد مصدق و قانونهای مشابه در بسیاری از کشورهای دیگر بود.
تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت کشور به نام ساواک در سال ۱۳۳۵ خورشیدی
کشور ایران تا سال ۱۳۳۵ خورشیدی فاقد دستگاه اطلاعاتی و امنیتی بود.در حالی که همه کشورهای دیگر در اطراف ایران مانند اتحاد جماهیر شوروی، ترکیه عراق اسرائیل و ،افغانستان سالها پیش از ایران دارای دستگاه اطلاعاتی بودند.
در زمان نخست وزیری زنده یاد دکتر محمد مصدق مقدمات تشکیل یک سازمان اطلاعاتی مورد بررسی قرار گرفت. لایحه ای به عنوان کمیسیون امنیت اجتماعی از تصویب مجلس شورای ملی گذشت در این لایحه درج شده بود که اگر یک ایرانی نسبت به مراجع تقلید اهانت کند به ۶ ماه زندان محکوم می شود.
در این لایحه ماده ای گنجانده شده بود که بر اساس آن کارکنان دولت همه ضابطان قانون شمرده میشدند و به آنان اختیار داده شده بود به هر شخصی مشکوک شدند، میتوانند او را دستگیر کنند و به مراجع قانونی تحویل دهند. یعنی حتی یک نامه رسان پست که به روستاهای ایران رفت و آمد داشت و کارمند دولت محسوب می شد، می توانست به هر شخصی که مشکوک شد نسبت به بازداشت و تحویل او به مراجع نظامی و انتظامی و دادگستری اقدام کند. این لایحه چون دارای نواقص زیادی بود، هیچگاه عملی نشد.
تأکید بر اینکه ایران باید دارای یک دستگاه اطلاعاتی ورزیده برای مقابله با نفوذ کشورهایی نظیر اتحاد جماهیر شوروی و مصر باشد به پیشنهاد و تأکید دولت آمریکا بود. با روی کار آمدن سرهنگ عبدالناصر در مصر او اعراب را علیه ایران تحریک می کرد مخصوصاً در منطقه خلیج فارس دشمنی اعراب به رهبری مصر شدت و حدت بیشتری داشت.
در شمال هم کشور اتحاد جماهیر شوروی با داشتن ۲۵۰۰ کیلومتر مرز خشکی و آبی با ایران آشکارا علیه ایران فعالیت شدید داشت مقاصد شوم شوروی برای جدا کردن بعضی از استانهای شمالی و شمال شرقی و شمال غربی ایران نیز در زمان حکومت استالین در اتحاد شوروی نمایان بود.
برای مقابله با چنین حریفهای قدرتمندی ایران نیاز به ایجاد یک تشکیلات اطلاعاتی و امنیتی داشت به همین جهت دولت وقت در اواخر سال ۱۳۳۵، لایحه قانونی تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت کشور را به نام ساواک از تصویب مجلس شورای ملی گذراند.
قبل از تشکیل ساواک، امور اطلاعاتی و امنیتی در رکن دوم ستاد ارتش و در آگاهی شهربانی به صورت غیر حرفه ای و ابتدایی انجام می گرفت.
بنابراین ساواک از ابتدای سال ۱۳۳۶ با در اختیار گرفتن تعدادی از افسران و درجه داران رکن دوم ستاد ارتش و تعداد کمی از اعضای آگاهی شهربانی، کار خود را آغاز کرد.
سازمان ساواک ابتدا با ادارات کل زیر فعالیت خود را آغاز کرد. ساختمانی که همه این ادارات را در خود جا دهد وجود نداشت تعدادی ساختمان به وسیله ساواک اجاره شد و ادارات به ترتیب زیر در آن مکانها شروع به کار کردند:
اداره مرکزی ساواک و اداره کل یکم و اداره کل ششم در یک ساختمان واقع در خیابان ایرانشهر شمالی بود دفتر رئیس ساواک هم در این ساختمان بود.
اداره کل دوم و هفتم به نام سازمان اطلاعات خارجی در ساختمانی در خیابان زاهدی شمالی قرار داشت رئیس سازمان اطلاعات خارجی زنده یاد تیمسار سرلشگر حسن پاکروان - معاون اول ساواک - در همین ساختمان قرار داشت.
بعد از چند سال همه این ادارات کل و بهداری و آموزش همه در یک ساختمان که ساواک آن را در خیابان سلطنت آباد ساخته بود جا داده شد و اداره کل نهم در این زمان تشکیل یافت.
سازمان اطلاعات خارجی شامل ادارات کل دوم و هفتم اداره کل دوم وظیفه اش اداره شبکه های اطلاعاتی خود در کشورهای دیگر و در برون مرز بود.
اداره کل هفتم وظیفه اش بررسی و ارزیابی تمام اطلاعات واصله به صورت آشکار یا پنهان و سری بود این گزارشهای بررسی شده برای تعیین کنندگان خط مشی و همه مشتریهای دیگر که به این اطلاعات نیاز داشتند از جمله وزارت خانه های مختلف ارتش بعضی ادارات کل دیگر ساواک شهربانی و ژاندارمری فرستاده می شد.
سازمان امنیت داخلی شامل ادارات کل سوم و هشتم بود.
اداره کل سوم وظیفه اش جمع آوری اطلاعات از تمام ارگانهای سیاسی غیر سیاسی کارگری و دهقانی کشور و جلوگیری از فعالیت های تروریستی و براندازی بود که از طریق نفوذ در داخل شبکه های پنهانی که در این زمینه فعالیت داشتند و نیز در داخل احزاب قانونی و غیر قانونی در کشور و کسب اطلاعات از فعالیت های آنان بود.
اداره کل هشتم وظیفه اش کسب اطلاعات ضد جاسوسی و مبارزه با نفوذ بیگانگان در داخل کشور جلوگیری از اقدامات و فعالیتهای نفوذی بعضی کشورهای شناخته شده و کنترل همه بیگانگان چه به صورت دیپلمات کارشناس، یا توریست هایی که به ایران وارد میشدند بود.
ادارات کل پشتیبانی:
اداره کل ششم وظیفه اش رسیدگی به امور مالی و نگهداری ساختمانها و تعمیرات و اداره موتوری ساواک بود.
اداره کل یکم وظیفه اش رسیدگی به امور کارگزینی و پرسنل و امور مخابرات و تشریفات بود.
اداره کل پنجم وظیفه اش رسیدگی به کارهای امور فنی چاپ و تعقیب و مراقبت بود.
اداره کل بهداری رسیدگی به امور درمان و بهداشت کارکنان و نیز زندانیان سیاسی بود.
اداره کل نهم وظیفه اش نگهداری تمام سوابق افراد و تحقیق درباره کلیه کارکنان وزارتخانه ها و دستگاههای دولتی در هنگام استخدام بود.
در کشورهای قدرتمند جهان نظیر آمریکا، اتحاد جماهیر شوروی سابق و روسیه کنونی کشورهای عضو اتحادیه اروپا دستگاههای اطلاعاتی بسیار پیشرفته دارند. دستگاه های اطلاعاتی بسیار مورد احترام مردم هستند تا آن جا که سالها بعد در آمریکا رئیس سابق CIA آقای بوش دو دوره معاون رئیس جمهوری آمریکا آقای ریگان بود و پس از او یک دوره هم رئیس جمهوری آمریکا شد. در اتحاد جماهیر شوروی سابق هم که حزب کمونیست همه کاره بود آقای اندروپوف که رئیس دستگاه KGB بود به ریاست جمهوری انتخاب شد ولی به علت بیماری دوران ریاست جمهوری وی کوتاه بود و اکنون پوتین رئیس سات KGB شوروی در آلمان شرقی سالهاست که به عنوان رئیس جمهوری در روسیه مشغول کار است.
تشکیلات ساواک:
تشکیلات ساواک شامل سازمان مرکزی و یازده اداره کل بود که در انجام وظایف کاملا از هم مستقل بودند.
سازمان مرکزی یا ستاد ساواک:
شامل: حوزه ریاست ساواک دبیرخانه معاونان بود که بعدها پست معاونان سازمان تشکیلاتی حذف و به جای آن سمت قائم مقام ساواک گذاشته شد. بازرسی کل، دبیرخانه شورای امنیت ملی بودجه و حسابداری دادگاه اداری و بالاخره ستاد
ساواکهای استانها و شهرستانها بود.
اداره کل یکم
شامل امور اداری کارگزینی تشریفات و مخابرات بود.
اداره کل دوم
این اداره کل مسؤولیت کسب اطلاعات خارجی یعنی جمع آوری اطلاعات پنهانی از کشورهای هدف و از طریق پایگاه های مرزی با نفوذ به نهادهای اطلاعاتی و موسسات مهم کشورها را به عهده داشت.
اداره کل سوم - امنیت داخلی
کسب اطلاعات از فعالیتهای سیاسی در داخل کشور و انجام عملیات ضد براندازی را عهده دار بود.
اداره کل سوم وسیع ترین اداره عملیاتی ساواک و تشکیلات و امکانات عملیاتی بسیار گسترده را در اختیار داشت. مفهوم ساواک در افکار عمومی در وجود این اداره کل خلاصه می شد. این اداره کل در پاره ای از کشورهای خارج که گروه های مخالف رژیم از جمله حزب توده و کنفدراسیون دانشجویان و محصلان ایرانی و گروه های دیگر فعالیت داشتند نمایندگیهایی در پوششهای مختلف داشت که به طور عمده در کادر دیپلماتیک اعزام میکرد و آنان فعل و انفعالات سیاسی علیه مصالح ایران را زیر نظر داشتند.
اداره کل چهارم - حفاظت
وظایف این اداره کل حفاظت از پرسنل ساواک به لحاظ تامین امنیت کارکنان ساواک مراقبت از آنها در رابطه با نفوذ سرویسهای اطلاعاتی خارجی، حفاظت از استاد و ساختمانهای ساواک و سایر سازمانهای دولتی و اداره امور پاسداران ساواک بود. حفاظت از ذخایر ملی و فرهنگی نظیر موزه ها بانکها و اسناد ملی نیز به عهده این اداره کل بود.
اداره کل پنجم
این اداره کل وظایف مربوط به مراقبت و تعقیب شنود تلفنی، سانسور، عکاسی کار گذاشتن میکروفون باز کردن قفلها و رمزها و چاپخانه را به عهده داشت. این اداره کل در اموری که در بالا ذکر شد به واحدهای عملیاتی ادارات کل سوم
هشتم و دوم ساواک سرویس می داد.
اداره کل ششم
مسؤولیت این اداره کل در تنظیم بودجه امور مالی ساواک، تخصیص اعتبارات به عملیات و واحدها تهیه تدارکات و کارپردازی اداره موتوری ساواک باشگاه ها و خانه های ساواک و همینطور ساختمانهای ساواک و بالاخره حسابداری کل سازمان بود.
اداره کل هفتم
وظیفه این اداره کل بررسی و تجزیه و تحلیل و ارزیابی کلیه اخبار و اطلاعات واصله از اداره کل دوم بود که آشکار یا پنهانی جمع آوری شده بود. اطلاعات به دست آمده از سرویسهای اطلاعاتی کشورهای دوست یا از طریق شرکت در کنفرانس های اطلاعاتی به دست می آمد از جمله وظایف این اداره کل بود. از وظایف دیگر این اداره کل پس از بررسی، تهیه گزارشهایی در زمینه مطالب مربوط به ایران و منطقه که به زبانهای مختلف از جمله عربی انگلیسی روسی فرانسوی، آلمانی و غیره به دست می آمد و بررسی و تهیه و ارسال گزارشهایی برای تعیین کنندگان خط مشی مملکت از جمله پادشاه و نخست وزیر و تمام سازمانهای نظامی و غیر نظامی که در این مسایل ذینفع بودند.
اداره کل هشتم - ضد جاسوسی
وظایف این اداره کل مقابله با عوامل جاسوسی بیگانگان در سرتاسر کشور بود. این اداره کل در مواردی اطلاعات واصله را با بعضی دستگاه های اطلاعاتی دوست خارجی مبادله میکرد اداره کل هشتم تمام بیگانگان مقیم کشور و یا توریستهایی را که تردد داشتند و ایرانیانی را که به نحوی با این بیگانگان در ارتباط بودند، تحت مراقبت و کنترل داشت.
اداره کل نهم - تحقیقات
این اداره کل یک واحد تحقیقاتی ساواک بود آرشیو مرکزی آن شامل سوابق کلیه افراد کشور بود. همه کارکنان دولت و ارتش که استخدام می شدند، سوابقشان از این اداره کل سوال میشد. در صورتی که دارای سوابق ناشایست بودند از استخدام آنها جلوگیری می شد.
اداره کل دهم - بهداری ساواک
وظایف این اداره کل دادن سرویس مجانی در زمینه بهداشت و درمان به تمام کارکنان و خانواده های درجه یک آنان بود درمان زندانیان سیاسی نیز به عهده اداره كل بهداری ساواک بود.
اداره کل یازدهم اداره کل آموزش ساواک
ابتدا در این اداره کل استادان آمریکایی با حضور مترجمان ساواک به کادرهای اولیه ساواک تعلیم میدادند به تدریج استادان ایرانی با دریافت مدارک آموزشی چندین کشور غربی نظیر آمریکا، انگلیس، فرانسه، اسرائیل و ترجمه آن متن ها، آموزش پرسنل ساواک را خود انجام می دادند.
لیست اسامی مدیران کل ساواک در طول ۲۲ سال خدمت
اداره کل یکم
سرهنگ منوچهر ضرابی از آغاز تا تیر ۱۳۴۰ سرتیپ ابوالحسن سعادتمند از تیر ١٣٤٠ تا اسفند ١٣٤٣ سرتیپ دکتر سیف الله فروزین از اسفند ١٣٤٣ تا تیر ١٣٥٧ سرهنگ ناصر ضرابی از تیر ۱۳۵۷ تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷
اداره کل دوم
آقای عبدالحسین لاریجانی از اسفند ۱۳۳۵ تا بهمن ۱۳۳۶ ، تیمسار دریادار احمد عظیما از بهمن ۱۳۳۶ تا شهریور ۱۳۳۹ سرتیپ محمد علی انصاری از مهر ۱۳۳۹ تا بهمن ۱۳۳۹، سرتیپ علی معتضد از مرداد ۱۳۴۰ تا مهر ١٣٤١، سرتیپ منصور قدر از مهرماه ۱۳۴۱ تا شهریور ۱۳۴۲ سرهنگ منصور نگهبانی از آبان ١٣٤٢ تا دی ماه ١٣٤٢ ، سرتیپ علی اکبر فرازیان از اسفند ١٣٤٦ تا آذر ۱۳۵۷، سرتیپ محمد خانی از دی ۱۳۵۷ تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷
اداره کل سوم
به ترتیب سرتیپ عبدالعلی ماهوتیان سرتیپ مصطفی امجدی سرتیپ بابا امجدی سرتیب ناصر مقدم آقای پرویز ثابتی از ۱۳۵۰ تا آبان ۱۳۵۷، سرتیپ علی طباطبایی از آبان ۱۳۵۷ تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷
اداره کل چهارم
سرتیپ حسن حیدری زنگنه از اسفند ۱۳۳۵ تا بهمن ۱۳۳۷، سرتیپ مصطفی امجدی از بهمن ۱۳۳۷ تا تیر ۱۳۳۹
سرتیپ مرادیان از مرداد ۱۳۳۹ تا اسفند ۱۳۴۰ سرتیپ عینی ذالتاش از تیر ١٣٤١ تا فروردین ١٣٤٥ سرتیپ اصغر کنگرلو از تیر ۱۳۴۵ تا تیر ۱۳۵۷، آقای سیف الله شهاب از تیر ۱۳۵۷ تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷
اداره کل پنجم
سرتیپ محمد علی انصاری از اسفند ۱۳۳۵ تا شهریور ١٣٤۲، سرتیپ محمد آیرملو از مهر ١٣٤٢ تا آبان ١٣٤٢
سرتیپ احمد علی محققی از آبان ۱۳۴۲ تا آبان ١٣٤٤، سرتیپ مهدی ساعدی از آبان ١٣٤٤ تا آذر ١٣٥٧
اداره کل ششم
این اداره ابتدا تا مرداد سال ۱۳۴۰ تابع اداره کل یکم بود و رئیس اداره اش سرهنگ علی اصغر فرازیان بود. سرتیپ حسن حیدری زنگنه از مرداد ۱۳۴۰ تا خرداد ۱۳۵۷ سرلشگر محمود وزیری همدانی از مهر ۱۳۵۷ تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷
اداره کل هفتم
دریادار فرج الله رسایی از آغاز تا شهریور ۱۳۳۸، سرتیپ محمد آیرملو از شهریور ۱۳۳۸ تا شهریور ۱۳۳۹
دریادار احمد عظیما از شهریور ۱۳۳۰ تا اردیبهشت ١٣٤۰ دریابد فرج الله رسایی
سرهنگ ابراهیم مهدوی از خرداد ١٣٤٠ تا دی ١٣٤٣
سرتیپ علی محمد کاوه از بهمن ١٣٤٤ تا تیر ۱۳۵۷ سرتیپ رضا پرورش از آبان ۱۳۵۷ تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷
اداره کل هشتم
سرهنگ علی غفوری رئیس اداره ضد جاسوسی اداره دوم تابع اداره کل سوم) از اسفند ۱۳۳۵ تا شهریور ۱۳۹۰ سر تیپ ناصر نعمانی رئیس اداره مستقل هشتم از شهریور ۱۳۴۰ تا شهریور ۱۳۴۲ سرتیپ منوچهر هاشمی مدیر کل از شهریور ١٣٤٢ تا مهر ۱۳۵۷ ، آقای علی آصفی از مهر ۱۳۵۷ تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ به عنوان سرپرست
اداره کل نهم
سرتیپ ناصر نعمانی از مهر ۱۳۴۲ تا بهمن ١٣٤٤ (تشکیل دهنده اداره کل نهم)، سرتیپ اصغر کنگرلو از بهمن ١٣٤٤ تا تیر ١٣٤٦، سرهنگ ناصر ضرابی افسر اطلاعات شهربانی از تیر ١٣٤٦ تا شهریور ۱۳۵۷ آقای دکتر مالک از شهریور ۱۳۵۷ تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷
اداره کل بهداری
دکتر محمد بقایی یزدی اولین رئیس اداره بهداری وابسته به اداره کل یکم تا سال ۱۳۳۹، سرهنگ دکتر فرهاد از ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۱ ، از ۱۳۴۱ به بعد که اداره کل بهداری آغاز به کار کرد سرتیپ مهدی لطیفی رئیس بیمارستان شهربانی کل کشور مدیر کل بهداری شد تا اوایل سال ۱۳۵۷ که ارتشبد نصیری در ساواک بودند این سمت را حفظ کرد و پس از آن سرتیپ دکتر علوی زاده و سرتیپ دکتر حسین امامی تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ به ترتیب مدیران کل بهداری ساواک بودند.
اداره کل آموزش
سرهنگ شهید نورایی برای مدت کوتاهی رئیس اداره آموزش زیر نظر اداره کل یکم بودند. از سال ۱۳۴۱ اداره کل آموزش تشکیل شد و سرهنگ پیر شفیعی تا خرداد ١٣٤٦ مدیر کل بود سرتیپ محمدرضا کیوانی از خرداد ١٣٤٦ تا دی ۱۳۵۷، آقای جبل عاملی از دی تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ احتمالا مدیر کل آموزش شد.
بر گرفته از کتاب
«ساواک» از تأسیس تا انحلال
رویدادها و خاطرات اطلاعاتی مهم زندگانی یک افسر عالیرتبه ضد جاسوسی ساواک
نویسنده: مرتضی موسوی
Comments